Што подемот на нацизмот може да не научи за падот на демократијата?

Неодамна на митинг на претседателот Трамп при спомнување на името на Илхан Омар, конгресменка со емигрантско потекло, поддржувачите во хор извикуваа „Вратете ја назад,вратете ја назад“, а претседателот климаше потврдно со главата. Осипувањето на средната класа и недовербата во нео-либералните елити предизвика неегативно влиание врз либералната демократија. Што може да се случи кога таквиот говор станува прифатлив во едно демократско општество? Што може да научиме од сличните примери од историјата?

Постои серија која истражува авионски несреќи и се вика „Секунди до катастрофа“. За катастрофи во општествен контекст обично е потребен подолг период од „секунди“, но аналогијата е таа. По крајот на Првата светска војна германските благородници ги изгубиле своите титули и била воспоставена Вајмарската република. Политичката моќ на благородниците преминала во рацете на обичните луѓе. За жал институциите на Вајмарската република биле саби, капак на тоа била исплата на воени репарации, па големата свеска економска криза. Сето тоа довело до хиперинфлација, недостаток на основи намирници, разочараност, недоверба во демократијата и голема нестабилност во општеството во секој поглед. Една политичка партија ветувала дека ќе стави „ред“ во „хаосот“ на демократијта, симбол на ветениот ред биле кафените партиски униформи. Следната слика е од Рајстагот во 1930, три години пред воспоставувањето на Третиот рајх, катастрофата.

За жал чувството дека авторитарното владеење носи ред кој е подобар слабата демократија е универзално, дури и во демократиите кои се највисоко рангирани според индексот на демократија[1] има луѓе кои чувствуваат потреба од ред во многугласието на демократијата.

До 1933 приказната за „редот“ веќе победила на избори, Хитлер го воспоставил Третиот рајх, а слабите институции на Вајмарската република биле немоќни да го спречат да го воспостави она што тој го нарекувал „ред“. До есента 1933 сите пратеници биле од иста политичка партија и кафени униформи, а во наредните 6 години парламентот се состанал само 12 пати. Се почнало со укинување на поделбата на власта на законодавна и извршна, парламентот дозволил канцеларот сам да носи закони, следувала пресметка со неистомисленици од другите политички партии, затворање на интелектуалци и новинари, измачување, судовите биле немоќни да го спречат прекршувањето на индивидуалните човекови права.

Сигурно знаете за логорите на смртта и холокаустот на евреите, но концентрационите логори никогаш не биле замислени за да се „справат“ само со евреите, нивната цел била да се стави „ред“ во јавниот морал и сите луѓе со „пониска вредност“ – Untermenschen. Како што може да се види од легендата логорите на смртта биле насочени кон ставање „ред“ во различноста. Во секоја современа демократија почитувањето на различноста е клучно за мерење на нејзината добросостојба. На пример секоја рампа на тротоар која служи за лица со физичка попреченост е негирање на вредностите на нацизмот.

Политички затвореници

Професионални

Криминалци

Емигранти

Јеховини сведоци

Хомосексуалци

Асоцијални

-просјаци и инвалиди

Роми

Но, логорите на смртта не се случиле одеднаш. Тие се само последната фаза која започнала со говорот на омраза и стигматизацијата. Стигматизацијата била насочена дури и кон еврејските деца. Сликата е извадок од учебник во нацистичко време. Евдрејските деца и наставникот се бркаат од училишта, а како припадници на семитската раса се претставени со црна коса, додека децата што се смеат, како припадници на ариевската раса имаат светла боја на косата. Нацистичка германија немала закон против говорот на омраза. За жал, во денешно време социјалните медиуми се плодна почва за говорот на омраза и сведоци сме како истиот ретко кога се санкционира на социјалните мрежи, а понекогаш говорот на омраза се материјализира со фатални последици.

Нацистите сакале да се претставуваат себеси како вредни ариевци и политичка партија која го претставува целиот германски народ, неграѓански концепт во кој од едната страна е лидерот, а од друга „преданиот народ“ или како што вели сликата лево „борба за фирерот и народот“. Иако самиот Хитлер никогаш не оформил семејство, неговата партија го промовирала многудетното семејство, па по консолидирањето на политичката моќ тргнале во освојување на простор за живеење за тие семејства – Lebensraum.

Освен ред, униформите значат и милитаризам, па Хитлер набрзо воспоставил „ред“ и во соседните држави. Веројатно знаете сѐ за најголемата тенковска битка, источниот и западниот фронт, но во овој есеј сакам да се концентрирам на индивидуалните граѓански права и нивните прекршувања, пред и за време на војната. Хитлер бил прилично „принципиелен“ во спроведувањето на „редот“, па така од 1933 до 1945 на 16.000 „непријатели на народот“ им била отсечена главата за да се воспостави „ред“, меѓу кои и Софи Шол, дваесет и едногодишна студентка чија глава била отсечена затоа што делела памфлети против Хитлер.

Историјата им се повторува само на тие што ништо не научиле од нејзе или на тие што учеле за фронтовските линии, големите битки и слично. И ден денеска, во секоја слаба демократија, со 6ка на индексот на демократија, како што впрочем била и Вајмарската република, има тенденција за приклонување кон привидот на ред на авторитаризмот и често го толерира „справувањето“ со различноста. Токму затоа е важно да се знаат ефектите на авторитарниот „ред“ и сплотеност, важноста на слободата на говорот и индивидуалните права на граѓанинот, да се дебатира за степенот до кој колективот може да ги наметне своите правила врз индивидуата. Да се разберат ризиците од верувањата во лидер-спасител, еден од кој произлегува „ред“ и ризиците од верувањата во приказни за јунаци и анти-јунаци т.е. предавници наспрема уставните права на индивидуата.

Влатко Секуловски