ΠΑΣΧΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Μια αναδρομή στα έθιμα, γνωστά…και ξεχασμένα

Είναι δύσκολο να περιγράψει κανείς το Ελληνικό Πάσχα – είναι κάτι που το θεωρείς δεδομένο όταν είσαι στην Ελλάδα, αλλά σου λείπει αφάνταστα όταν βρίσκεσαι μακριά. Δεν έχει σημασία αν είσαι θρήσκος ή όχι. Φαίνεται ότι όσο κι αν οι μοντέρνοι καιροί και η αστικοποίηση επηρέασαν την πνευματικότητα, οι άνθρωποι έχουν ανάγκη να τηρούν ένα σεβαστό αριθμό και ποικιλία εθίμων που συνδέονται με την πιο σημαντική θρησκευτική γιορτή στη χώρα. Αν μη τι άλλο διότι φέρνει κοντά τις ανθρώπινες κοινότητες: τις οικογένειες, τις παρέες, τους συντοπίτες.

Ο συμβολισμός γύρω από τον ερχομό της άνοιξης δεν είναι ασύνδετος με το Πάσχα. Ούτε αυτός ο συμβολισμός αποτελεί νεωτερισμό της χριστιανικής θρησκείας για τον τόπο μας (η σημασία της εαρινής ισημερίας και η αναγέννηση της φύσης ως έκφανση του θεϊκού στοιχείου βέβαια ανάγονται στο προ-χριστιανικό παρελθόν). Αυτή η συνέχεια της παράδοσης και η επιδεικτική έκρηξη του φυσικού περιβάλλοντος συνθέτουν μια ατμόσφαιρα μοναδικής έντασης.

Η εναλλαγή των συμμετοχικών δρώμενων που συνοδεύεται από αυτή των συναισθημάτων είναι ίσως και αναγκαία στη χρονική συγκυρία που ζούμε. Το έθιμο προσφέρει μια ευκαιρία φυγής από το ζόφο της καθημερινότητας και, για όσους πιστεύουν ότι γίνονται και σήμερα θαύματα, μια ευκαιρία να ελπίσουν σε κάτι ανώτερο από τον άνθρωπο. Ο ταχινένιος χαλβάς και το κρασί είναι μεσογειακές παραδόσεις που λατρεύονται στην Ελλάδα.

Η Κυριακή των Βαΐων γιορτάζεται με τα χειροποίητα βάγια από τις εκκλησιές και την κατάλυση της νηστείας ως προς το ψάρι.

Η Μεγάλη Πέμπτη είναι η βασική ημέρα βαψίματος των αυγών, έθιμο βυζαντινό που συμβολίζει τη θυσία του Ιησού κατά τη Σταύρωση, γεγονός που μνημονεύεται το ίδιο βράδι στις εκκλησίες. Η παραδοσιακή βαφή από φλούδες κρεμμυδιών εξακολουθεί να χρησιμοποιείται, καθώς και η τεχνική στολίσματος με φυσικά φύλλα και λουλούδια.

Το πιο διάσημο τσουρέκι είναι αυτό της Θεσσαλονίκης. Η συνταγή είναι πολίτικη και πέρασε στη μεγάλη πόλη του Βορρά από τους πρόσφυγες. Τα πασχαλιάτικα κουλουράκια είναι πιο διαδεδομένα στη νότια Ελλάδα.

Η Μεγάλη Παρασκευή σημαίνει για πολλούς την ευκαιρία επιστροφής στον τόπο καταγωγής.

Η σύνδεση με τις οικείες ρίζες περιλαμβάνει το στολισμό των τάφων ή το άναμμα ενός κεριού στη μνήμη αγαπημένων προσώπων. Το πρωινό της Μεγάλης Παρασκευής πάντα αξίζει η βόλτα στις εκκλησιές για την παρακολούθηση του στολισμού των Επιταφίων.

Η περιφορά του Επιταφίου το βράδι της Μεγάλης Παρασκευής γιορτάζεται παντού στην Ελλάδα. Η λέξη προέρχεται από την εκκλησιαστική λειτουργία του «Επιτάφιου Θρήνου» (θρήνου πάνω από τον τάφο του Ιησού). 

Στην Ύδρα και άλλα μέρη θαλασσινών του Αιγαίου ο Επιτάφιος κατεβαίνει μέχρι τη θάλασσα και κάνει μια ακόμα περιφορά γύρω από τα λιμάνια με καΐκια.

Στη Μύκονο (φωτό) και σε άλλα νησιά των Κυκλάδων, οι καθολικοί και οι ορθόδοξοι Επιτάφιοι συναντώνται σε ένα κεντρικό σημείο του λιμανιού πριν κατεβούν μαζί στη θάλασσα. Τα δύο δόγματα στην Ελλάδα πάντα γιορτάζουν το Πάσχα την ίδια ημέρα.

Οι πιο διάσημες φιλαρμονικές που συνοδεύουν την περιφορά του Επιταφίου βρίσκονται στα Ιόνια νησιά με πλέον διάσημη αυτή της Κέρκυρας.

Αναμμένα μεταλλικά κουτιά φωτίζουν το μονοπάτι του Επιταφίου στη Χώρα της Αμοργού.

Το πρωινό του Μεγάλου Σαββάτου, η πρώτη που διακόπτει την πένθιμη ησυχία είναι η πόλη της Κέρκυρας: στις 6 το πρωί, η Παναγία των Ξένων «αναπαράγει» με θορύβους και φωνές τον σεισμό της Ιερουσαλήμ μετά το θάνατο του Ιησού, που περιγράφουν τα Ευαγγέλια.

Η Κέρκυρα είναι πιο γνωστή για το έθιμο του «Πολέμου των Κανατιών» κατά την Πρώτη Ανάσταση το μεσημέρι του Μεγάλου Σαββάτου. Μόλις δοθεί το σήμα, τα κανάτια (οι «μπότηδες»), γεμάτα νερό, ρίχνονται από τα στολισμένα μπαλκόνια των σπιτιών πάνω στα βενετσιάνικα πλακόστρωτα. Τα θραύσματα των κανατιών θεωρούνται τυχερά και πολλοί σπεύδουν να κρατήσουν ένα κομμάτι.

 

Η Πρώτη Ανάσταση συνδέεται με την αφή του Αγίου Φωτός στην Ιερουσαλήμ, μια τελετή με αρκετό μυστικισμό, που συντελείται με παρόντα όλα τα Ορθόδοξα δόγματα.

«Δεύτε λάβετε Φως»…λίγοι είναι αυτοί που δεν παρευρίσκονται γύρω από τις εκκλησίες εκείνη τη μυσταγωγική στιγμή.

«Χριστός Ανέστη!»  και βεγγαλικά στον Άγιο Νικόλαο της Κρήτης

Στο νησί της Καλύμνου ο εορτασμός της Ανάστασης γίνεται συνοδεία πραγματικού δυναμίτη…

…που ρίχνεται από τους βράχους του κάστρου πάνω από την πρωτεύουσα Πόθια.

Πιο γνωστός (και εξίσου επικίνδυνος!) είναι ο ρουκετοπόλεμος στο Βροντάδο της Χίου, με τις δύο ενορίες που στοχεύουν η μία στο καμπαναριό της άλλης με χιλιάδες ρουκέτες.

Οι περισσότεροι προτιμούν να γυρίσουν στην ασφάλεια του σπιτιού σχετικά γρήγορα, μαζί με το Άγιο Φως, όπου και τους περιμένει η μαγειρίτσα…

…το τσούγκρισμα των αυγών…

…και η πασχαλινή σαλάτα, που τελικά εμπλουτίζεται με τα πιο «άτυχα» αυγά.

Η Κυριακή του Πάσχα δεν αφιερώνεται μόνο στον εορτασμό της Ανάστασης, αλλά και στη συντροφικότητα και στο γλέντι. Τα δημοτικά τραγούδια έχουν την τιμητική τους και σχετικές εκδηλώσεις οργανώνονται σε κεντρικές πλατείες ανά την Ελλάδα.

Σε όλες τις γωνιές της Ελλάδας υπάρχουν τραγούδια που υμνούν τη χαρά της άνοιξης. Από τη Θράκη…

…έως την Κρήτη.

Κάθε οικογένεια ή κοινότητα ετοιμάζει το γεύμα που βασίζεται στο αρνί, το ζώο που συμβολίζει τη θυσία του Ιησού. Το ίδιο το γεύμα είναι πάντα τόσο πολύπλοκο και χρονοβόρο, οπότε οι περισσότεροι ασχολούνται με την προετοιμασία των μεζέδων που συνοδεύουν το τραπέζι της Πασχαλιάς, ενώ το τραγούδι και ο χορός συνεχίζονται κατά βούληση. Το γαϊτανάκι των επισκέψεων από τους γείτονες για ανταλλαγή ευχών, μεζέδων και συγκρίσεις περί ψησίματος κάνει την ημέρα να διαρκεί ακόμα περισσότερο.

Στην ηπειρωτική Ελλάδα είναι βέβαια διαδεδομένο το σούβλισμα του αρνιού, με πιο διάσημη την περιοχή της Ρούμελης.

Η ξεροψημένη πέτσα τείνει να εξαφανίζεται γρηγορότερα από το ίδιο το αρνί, ήδη από το στάδιο της σούβλας…

Στα νησιά του νότιου Αιγαίου είναι πιο συνηθισμένος ο τρόπος ψησίματος σε πήλινες γάστρες. Το αρνί γίνεται γεμιστό με ρύζι, βότανα και μπαχαρικά και αργοψήνεται κλεισμένο αεροστεγώς στη γάστρα.

Το «μουούρι» είναι ένα από τα νοστιμότερα αρνιά ψημένα με αυτή την τεχνική. Η ονομασία προέρχεται από το πήλινο σκεύος που κατασκευάζεται στο νησί γι’ αυτόν τον σκοπό.

Στα βουνά της Κρήτης θα συναντήσουμε το «οφτό» (ψητό) αρνί, που ετοιμάζεται αντικρυστά στη φωτιά και περιστρέφεται από τους ειδικούς όταν χρειαστεί με μαεστρία, ώστε να ψηθεί ομοιόμορφα.

Τα «μελιτίνια» της Σαντορίνης (φωτό) ή τα «καλτσούνια» της Κρήτης, είναι παρόμοια γλυκά με φρέσκο τυρί και μέλι, που συναντάμε και με άλλες ονομασίες στα νησιά και είναι πολύ δημοφιλή ειδικά αυτές τις μέρες.

Η Δευτέρα του Πάσχα, ως τελευταία εργάσιμη ημέρα και χωρίς ιδιαίτερες εκδηλώσεις είναι αφιερωμένη στην ξεκούραση (και στη χώνεψη, για όσους το παράκαναν με το φαγητό)…

Δεν έχει πάντως καμία σημασία ποιο μέρος της χώρας διάλεξε κανείς να περάσει αυτές τις μέρες. Το Πάσχα στην Ελλάδα είναι μια μοναδική εμπειρία που πρέπει τελικά να τη ζήσεις για να μπορέσεις να την περιγράψεις στον κόσμο που ζει στις γειτονικές χώρες των Βαλκανίων… καλύτερα να τη μοιραστείς μαζί τους!

Καλό Πάσχα σε όλους!

Sophia Nicolaou