ΙΧΝΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΒΡΑΪΚH ΑΘHΝΑ

Προκειμένου να παρουσιάσω ένα πορτραίτο για τα μνημεία και τον πολιτισμό των Ελλήνων Εβραίων στην Αθήνα για το Balkon3, έριξα μια ματιά στα αρχεία Αθηνών στη βιβλιοθήκη του Εβραϊκού Μουσείου στο Σύνταγμα. Εκεί έμαθα ένα ευχάριστο νέο: μία ομάδα κυρίως μη-Εβραίων Ελλήνων που έφθασε τα 600 άτομα, είχε προγραμματίσει να συγκεντρωθεί σε λίγες μέρες με αφετηρία το μουσείο για μια παρόμοια διαδρομή. Ακολούθησα λοιπόν τον περίπατο που οργανώθηκε από την ομάδα Πόλις/Atenistas, σε συνέχεια μιας προγενέστερης επιτυχημένης παρόμοιας βόλτας στην Οθωμανική Αθήνα.

Εισαγωγικά…

Οι Εβραίοι της Ελλάδας είναι η αρχαιότερη καταγεγραμμένη εβραϊκή κοινότητα στην Ευρώπη, κι έχει ιστορία 2.300 χρόνων. Οι ίδιοι αυτο-προσδιορίζονται ως «Έλληνες Εβραίοι» και η ιστορία τους είναι βαθιά συνδεδεμένη με αυτή της χώρας μας. Η Αθήνα είναι η πόλη όπου η πλειοψηφία της κοινότητας διαμένει σήμερα (περίπου 2.500 σε σύνολο χώρας 5.500). Η κοινότητα των Αθηνών αναγνωρίστηκε από το κράτος το 1889. Μετά την οικοδόμηση των προαστείων και την εγκατάλειψη του κέντρου σταδιακά από το 1970, η πλειοψηφία βρίσκεται διασκορπισμένη εκτός του Δήμου Αθηναίων και κατοικεί στις γνωστές πολυκατοικίες, όπως άλλωστε και οι περισσότεροι κάτοικοι της πρωτεύουσας.

Το Εβραϊκό Μουσείο της Ελλάδας

Η επιλογή του Μουσείου δεν ήταν τυχαία για την ομάδα των «ιχνηλατών» – το μουσείο (ιδρ. 1977) αποτελεί βασική αφετηρία για όσους επιθυμούν να εξοικειωθούν με την ιστορία, την κληρονομιά και την καθημερινότητα των Ελλήνων Εβραίων. Πρόκειται για ένα ίδρυμα βραβευμένο για τη συνεισφορά του στη διαπολιτισμική κατανόηση και από το 1997 στεγάζεται σε ένα ανακαινισμένο νεοκλασσικό στις παρυφές της Πλάκας, κατάλληλα διαμορφωμένο για τις ανάγκες της έκθεσης και των τακτικών εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων.

Η κυρία Οριέττα Τρέβεζα – Σούση είναι υπεύθυνη του εκπαιδευτικού προγράμματος, το οποίο λειτουργεί από το 1997. Μου αναφέρει ότι υπάρχει ένας αυξανόμενος αριθμός σχολείων από όλη τη χώρα που πλέον 3 ή 4 φορές την εβδομάδα κάνουν οργανωμένες επισκέψεις στο μουσείο. Επιπλέον, σεμινάρια για τους ίδιους τους εκπαιδευτικούς λαμβάνουν χώρα στις εγκαταστάσεις του μουσείου (στην Ελλάδα η διδασκαλία για το Ολοκαύτωμα περιλαμβάνεται στη σχολική ύλη). Εκπαιδευτικά πακέτα για παιδιά 10 – 15 ετών είναι επίσης διαθέσιμα για τα σχολεία της χώρας.

Η κ. Τρέβεζα υποδέχεται τους επισκέπτες “Atenistas” και μας ξεναγεί στις αξιόλογες συλλογές του. Το κοινό κατακλύζει το υπόγειο του μουσείου, που περιλαμβάνει το εσωτερικό μιας παλιάς Συναγωγής, αποσπασμένης από το καθεαυτού κτήριο που βρίσκεται στην Πάτρα (και πλέον δε λειτουργεί).

Δύο είδη παραδοσιακής φορεσιάς αντιπροσωπεύουν τις δύο κυριότερες εβραϊκές κληρονομιές της Ελλάδας: η Ρωμανιώτικη (από τη γενική ονομασία των κατοίκων της Ελλάδας υπό τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία) και η Σεφαρδίτικη (Σεφαράδ = Ισπανία), από το λαό που εκδιώχθηκε από τους Ισπανούς Μονάρχες Φερδινάνδο και Ισαβέλλα μετά την επικράτησή τους σε όλη την περιοχή της Ισπανίας (1492).

Οι Ρωμανιώτες υπήρξαν ένα μοναδικό Εβραιο-ελληνικό αμάλγαμα. Βαθιά ενσωματωμένοι στις διάφορες κοινότητες του Ελλαδικού χώρου και στην καθημερινή ζωή, διατηρούσαν φυσικά την εβραϊκή πίστη. Είναι χαρακτηριστικό ότι μιλούσαν ελληνικά αλλά έγραφαν την ελληνική γλώσσα στην εβραϊκή αλφάβητο. Για μια περίοδο 1.800 ετών, η παρουσία τους ως εκπροσώπων της εβραϊκής πίστης στην Ελλάδα υπήρξε κυρίαρχη, δηλαδή πριν τον 15^ο αι. και την εγκατάσταση περίπου 20.000 Σεφαρδιτών από την Ισπανία, τη Νότιο Ιταλία και την Πορτογαλία. Οι Σεφαρδίτες απέκτησαν δικαιώματα ίσα με αυτά των μη-μουσουλμάνων υπηκόων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (που σήμαινε και θρησκευτική αναγνώριση και σχετικά δικαιώματα) συμφωνα με την πολιτική του Σουλτάνου Βαγιαζήτ Β΄. Έφεραν μαζί τους τη σεφαρδίτικη γλώσσα (ή ladino , διάλεκτο της ισπανικής), την αστική τους κουλτούρα και έναν αέρα κοσμοπολιτισμού στα μέρη όπου εγκαταστάθηκαν. Οι περισσότεροι κατοίκησαν στην «Μητέρα του Ισραήλ» Θεσσαλονίκη, που έκτοτε μετατράπηκε σε σημαντικότατο λίκνο της εβραϊκής διασποράς στην Ελλάδα, τα Βαλκάνια και τη Μεσόγειο.

Κρασί και σκεύη για την τέλεση της προσευχής του Σαμπάτ από διάφορες συναγωγές της Ελλάδας. Εξαίρεση αποτελεί το κεντημένο σκέπασμα του ψωμιού (χαμηλότερη κορνίζα) που προέρχεται από το Μοναστήρι/Bitola, στη Δημοκρατία της Μακεδονίας. Σήμερα, η πιο κεντρική Συναγωγή στη Θεσσαλονίκη είναι αυτή «των Μοναστηριωτών» (1925), χτισμένη με την προσφορά των Εβραίων της πόλης αυτής.

Τα σκεύη για το τελετουργικό νυφικό λουτρό από την Οθωμανική εποχή (λεκάνη νερού και ξύλινα τσόκαρα) μοιάζουν πολύ με αυτά που βρίσκονται σήμερα στα ιστορικά χαμάμ της Κωνσταντινούπολης. Πραγματικά, τα αντικείμενα εδώ προέρχονται από την Πόλη, καθώς και την Αίγυπτο και την Ελλάδα.

Οι Έλληνες Εβραίοι ακολούθησαν τη μοίρα της Ελλάδας κατά τη διάρκεια της ζοφερής περιόδου του πρώτου μισού του 20^ου αιώνα. Εδώ εκτίθεται και η μακροσκελής λίστα απωλειών (στρατιώτες και αξιωματικοί) από τους Βαλκανικούς, τον Πρώτο Παγκόσμιο, τη Μικρασιατική Εκστρατεία, την Εθνική Αντίσταση. Οι εγκαταστάσεις του μουσείου είναι αφιερωμένες στη μνήμη του Μορδεχάι Φριζή, ενός από τους πρώτους αξιωματικούς που έπεσαν στο μέτωπο του 1940.

Ένα μοναδικό σε όλη την Ευρώπη γεγονός, δικαιολογημένα τονίζεται με έμφαση στο Μουσείο: η σωτηρία χιλιάδων Ελλήνων Εβραίων από τους Ναζί, μέσω εκπεφρασμένης αντίθεσης και δράσης μη-εβραϊκών θεσμών κατά τη διάρκεια της Κατοχής – συγκεκριμένα η Εκκλησία της Ελλάδος, η Αστυνομία – Χωροφυλακή, η Ακαδημία, πανεπιστημιακές σχολές και κολέγια, τεχνικά κι επαγγελματικά επιμελητήρια και διάφοροι ΟΤΑ της χώρας. Εκτός από τη φυγάδευση με τη βοήθεια συμπολιτών, οι αρχές εξέδωσαν πλαστές ταυτότητες με ελληνο-χριστιανικά ονόματα, ώστε να μπορέσουν να γλιτώσουν τη σύλληψη και τελικά το θάνατο στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Αυτή υπήρξε η περίπτωση της πλειοψηφίας που διέμενε στην ιταλοκρατούμενη Αθήνα των αρχών της δεκαετίας του ’40 (περίπου 4.000 μόνιμοι κάτοικοι συν 3.000 πρόσφυγες από τη γερμανοκρατούμενη Θεσσαλονίκη), οι οποίοι «θεωρούνταν Έλληνες και οι γείτονες τους εμπιστεύονταν» (Χρονικά του Κεντρικού Συμβουλίου Ισραηλιτών Ελλάδας). Κατοικούσαν τότε στην περιοχή της παλιάς Αθήνας (Πλάκα, Μοναστηράκι, Πετράλωνα, Θησείο). Τα Χρονικά και η EncyclopaediaJudaica επιπλέον περιγράφουν την «απαγωγή» (προς ασφαλέστερο προορισμό) του Ραβίνου της πόλης με τη συνδρομή των τοπικών αρχών και της Αντίστασης. Παρά την ουσιαστική συνεισφορά του Ραβίνου Barzilaiγια τη σωτηρία του πληθυσμού, 1.500 Εβραίοι της Αθήνας δε γλίτωσαν τη σύλληψη και την εκδίωξη στο Άουσβιτς. 800 από αυτούς συλλήφθηκαν στο σημείο αυτό έξω από τη Συναγωγή της οδού Μελιδώνη.

ΟιπρώτοιΕβραίοιστηνΑθήνα

Η παλαιότερη επιγραφική μαρτυρία για την παρουσία των Εβραίων στην Ελλάδα όντως βρίσκεται στην περιοχή της Αττικής (3^ος αι. π.Χ.). Η ομάδα μας στάθηκε έξω από τον αρχαιολογικό χώρο της αρχαίας Αγοράς για μια μικρή ιστορική ανασκόπηση από έναν ειδικευμένο ξεναγό. Εδώ, στους πρόποδες του ναού του Ηφαίστου βρέθηκαν ίχνη μιας αρχαίας Συναγωγής του 3^ου μ.Χ. αιώνα.

Σύμφωνα με τον ιστορικό Μ. Μόλχο, η επαφή μεταξύ των Αθηναίων και των Ιουδαίων ήταν ήδη καταγεγραμμένη από τον 6^ο αι. π.Χ. αλλά η καθεαυτού εγκατάσταση έγινε μετά την εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου στη Μέση Ανατολή, δηλαδή στα Ελληνιστικά χρόνια. Η διαβίωση κάτω από μια κοινή αυτοκρατορία και η χρήση της ελληνικής ως κοινής γλώσσας συνεχίστηκε και κατά τους Ρωμαϊκούς και Βυζαντινούς χρόνους. Ο ξεναγός μάς θύμισε ότι εύκολα μπορούμε να εντοπίσουμε τις ιστορικές κοινότητες των Ιουδαίων στην Ελλάδα της ύστερης αρχαιότητας, απλώς ανατρέχοντας στην Καινή Διαθήκη (Πράξεις των Αποστόλων) και ειδικά στις επιστολές του Αποστόλου Παύλου, αλλά και στις επισκέψεις του στον ελλαδικό χώρο του 1^ου μ.Χ. αι.

Ανάγλυφο θραύσμα από τη Συναγωγή της Αγοράς των Αθηνών, που περιλαμβάνει την Επτάφωτο Λυχνία και ένα φύλλο φοίνικα (λουλάβ). Η μετανάστευση προς την Ελλάδα συνεχίστηκε μετά τις αιματηρές επαναστάσεις στην Ιουδαία και την καταστροφή του Ναού του Σολωμόντα από τους Ρωμαίους.

Ένα νέο μνημείο για το Ολοκαύτωμα

Η ομάδα στάθηκε για λίγο μπροστά από το πιο κεντρικό μνημείο του Ολοκαυτώματος στην Αθήνα, που βρίσκεται δίπλα στην Αγορά, στο τέλος της οδού Ερμού (Θησείο). Τα αποκαλυπτήρια έγιναν το 2010 μετά από διαδικασίες πέντε ετών και τη διεξαγωγή ανοικτού διαγωνισμού. Το γλυπτό που επιλέχθηκε ήταν αυτό της Ντιάνας Μαγγανιά και είναι κατασκευασμένο εξ’ ολοκλήρου από λευκό μάρμαρο. Οι ζωές που χάθηκαν λόγω του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδα έφθασαν το 87%, ένα από τα υψηλότερα ποσοστά στην Ευρώπη. Το γλυπτό λοιπόν έχει τη μορφή άστρου (παραπομπή στο Άστρο του Δαβίδ), του οποίου οι ακτίνες έχουν αποσπαστεί από ένα κεντρικό πυρήνα που παραμένει.

Ονόματα ελληνικών πόλεων είναι σκαλισμένα πάνω στις «ακτίνες», μνημονεύοντας κοινότητες που κάποτε ανθούσαν. Εδώ αναγράφεται η Θεσσαλονίκη, η Καβάλα, η Δράμα, οι Σέρρες, η Ξάνθη, η Λάρισσα, η Βέροια, ο Βόλος, η Χαλκίδα.

Πόλεις που έχασαν τη ζωντανή τους κληρονομιά επίσης περιλαμβάνουν τα Ιωάννινα (κεντρικό σημείο αναφοράς της Ρωμανιώτικης κουλτούρας) και τα Χανιά της Κρήτης (που είδαν την άνθηση μιας ιδιαίτερης Ραββινικής παράδοσης).

Με ψήφο της Βουλής των Ελλήνων (2004) η 27^η Ιανουαρίου ορίστηκε ως ημέρα Μνήμης για τους Έλληνες Εβραίους Μάρτυρες και Ήρωες του Ολοκαυτώματος.

Μελιδώνη, η οδός των Συναγωγών

Κοντά στο μνημείο, η μικρή οδός Μελιδώνη φιλοξενεί τις δύο Συναγωγές που λειτουργούν στην Αθήνα. Η διαδρομή μάς έφερε στη Συναγωγή Μπεθ Σαλώμ (κτίσμα του 1935), όπου ο Ραββίνος Μιζάν μας υποδέχθηκε μαζί με μια ομάδα νεότερων μελών της κοινότητας. Η Συναγωγή είναι σεφαρδίτικη και έχει πρωτότυπα αρχιτεκτονικά στοιχεία, που δε συναντώνται σε άλλες Συναγωγές της Ελλάδας – μεταξύ άλλων περιλαμβάνει και δύο βιτρό που απεικονίζουν την αντίληψη του Ιουδαϊσμού, έτσι όπως την απέδωσε μια μη-Εβραία Ελληνίδα καλλιτέχνιδα.

Με την είσοδο στη Μπεθ Σαλώμ, μου κίνησε το ενδιαφέρον η απότομη αλλαγή στη συμπεριφορά των συμπολιτών μου, που σταμάτησαν να μιλούν μεταξύ τους και μοιράστηκαν ήρεμα προς τα καθίσματα της αίθουσας σα να έμπαιναν σε εκκλησία. Προφανώς ο Ραβίνος έπρεπε να εξηγήσει ότι οι Συναγωγές δε θεωρούνται «κατοικία του Θεού» όπως οι εκκλησίες, μάλιστα αποτελούν και χώρο κοινωνικής συναλλαγής και φιλικών συναθροίσεων. Συνεπώς…χαλαρωμένοι, οι επισκέπτες έμαθαν ότι μέσω της θρησκείας μπόρεσε να διατηρηθεί η εβραϊκή γλώσσα και να κρατηθούν οι δεσμοί μεταξύ των διαφορετικών κοινοτήτων που έζησαν και ζουν στην Ελλάδα. Ο Ραβίνος, που κατάγεται από τη Λάρισα, ανταποκρίθηκε στην προτίμηση της ομάδας να γνωρίσει την παλαιότερη διαθέσιμη Τορά (το ιερό βιβλίο του Ιουδαϊσμού), τη μορφή και τη λειτουργία της. Ο ίδιος αγόρασε τη συγκεκριμένη και την προσέφερε στη Συναγωγή, έχοντας ολοκληρώσει το έργο συντήρησής της με τον ακριβή τρόπο που απαιτεί η θρησκεία.

Η Ρωμανιώτικη Συναγωγή Έτς Χαΐμ (1904, ονομαζόμενη και «Γιαννιώτικη») αντικρίζει τη Μπεθ Σαλώμ επί της οδού Μελιδώνη.

Η ιστορία τα έφερε έτσι, ώστε η μοναδική Συναγωγή που λειτουργεί για μια καθεαυτού Ρωμανιώτικη κοινότητα βρίσκεται στο Μανχάταν της Νέας Υόρκης. Η “KehilaKedoshaJanina” χτίστηκε το 1927 από Ρωμανιώτες των Ιωαννίνων που ακολούθησαν το μεγάλο ρεύμα μετανάστευσης των Ελλήνων στις Η.Π.Α. στις αρχές του 20^ου αιώνα. Μετά το Ολοκαύτωμα, στην Ελλάδα έπαψε να έχει σημασία μια τέτοια διάκριση με βάση την καταγωγή και η κοινότητα ενδιαφέρεται να κρατήσει την ταυτότητά της με τρόπο που ανταποκρίνεται στις σύγχρονες ανάγκες της.

Τροφήγιασκέψη

Στο τέλος της διαδρομής μας στην περιοχή του Ψυρρή συναντήσαμε την κ. NechamaHendel από τη Γαλλία, η οποία (μαζί με το Ραβίνο συζυγό της) είναι η ιδιοκτήτρια του μοναδικού κοσέρ εστιατορίου στην Αθήνα (κοσέρ = τροφή σύμφωνα με τις επιταγές του Ιουδαϊσμού). Πολύ χαριτωμένα απολογήθηκε για τη γαλλική της προφορά και μας καλωσόρισε στο “Gostijo” για ένα γεύμα ειδικά για μας. Το εστιατόριο απευθύνεται σε ντόπιους αλλά και τουρίστες που επιθυμούν ή πρέπει να ακολουθήσουν την εβραϊκή νηστεία ή απλώς να γνωρίσουν τα πιάτα της ελληνικής και της μεσογειακής σεφαρδίτικης παράδοσης.

Το φαγητό κοσέρ είναι σε γενικές γραμμές συμβατό με τα παραδοσιακά λαδερά πιάτα της χριστιανικής σαρακοστής (εκτός των θαλασσινών), καθώς επίσης και με την ελληνική αδυναμία στο κρασί και στα ψάρια θαλάσσης. Δυστυχώς, είναι δύσκολο να βρει κανείς πιστοποιημένα τρόφιμα kosherστην συμβατική Αθηναϊκή αγορά (υπάρχει επιπλεον εξάρτηση από εισαγόμενα). Σύμφωνα με μία άποψη της Κοινότητας, ο πληθυσμός είναι πολύ μικρός για να δημιουργήσει ζήτηση. Πάντως υπάρχει μια αυξανόμενη κίνηση πιστοποίησης που ήρθε από τα εξωτερικό, αλλά ενδιαφέρεται να προωθήσει τη σχετική σήμανση για ποιοτικά ελληνικά προϊόντα (με προορισμό και τις εξαγωγές).

Το αδιαμφισβήτητο γεγονός όμως είναι ότι οι αριθμοί των Ελλήνων Εβραίων μειώνονται στην Ελλάδα. Αυτό οφείλεται στους μικτούς γάμους, στην υπογεννητικότητα (γενικότερο φαινόμενο στη Νότια Ευρώπη) και στη μετανάστευση ειδικά των νέων από μια χώρα σε κρίση. Για το κατάλληλο κλείσιμο της ημέρας, και εφόσον στην Ελλάδα το φαγητό και η μουσική πάνε μαζί, ένα γκρουπ μουσικών έπαιξε για μας τραγούδια της σεφαρδίτικης παράδοσης.