ДАЛИ ЛИЧИМЕ НА ЕУ: ВО ПОТРАГА ПО ПРАВНАТА ДРЖАВА

ЗЕМЈА НА СПОРЕДБА: ЕСТОНИЈА

Довербата е убедливо најважната валута во еден правен систем. Не може да постојат ниту владеењето на правото, ниту правната држава, ако граѓаните не се убедени дека нивните правосудни органи работат стручно, професионално и пред се чесно.

Лејла Тутиќ, проектен координатор во Коалиција Сите за правично судење: Во 2018 ние спроведувавме анкета за да видиме како е мислењето на граѓаните во однос на довербата во судството. Од таа анкета произлезе дека, неверојатни 93% од граѓаните немаат доверба во судството. Исто така, имаше 80% од граѓаните дека сметат дека постапикте кај нас траат предолго.

Но, довербата е многу скапа. Ако денес го направиме најквалитетниот правен систем, со најефикасните механизми и со најголемите професионалци, ќе ни требаат години, можеби и децении поминати во негово беспрекорно функционирање, за граѓаните да се убедат дека навистина имаат силен столб на кој што можат да се потпрат за заштита на своите граѓански и човекови права.

За жал, време за чекање нема. Можеме ли нешто да научиме од оние што се подобри од нас, за да го забрзаме патот?

„Дали личиме на ЕУ“ е прашање што по својата важност го надминува прашањето дали и кога ќе станеме членка на ЕУ. Тоа е прашање на можности и стандарди што овозможуваат подобар живот. На ангажманот на државните институции и на општеството во градењето подобро утре. Европа не треба да ја гледаме како симбол на совршенство, туку како симбол на желбата за усовршување. На желбата секој да ги ужива своите фундаментални права. „Дали личиме на ЕУ“ значи дали го заслужуваме епитетот „европски“, кога зборуваме за правата на човекот и на граѓанинот.

ДЕЛ 1: Доверба или разбирање

Пред три децении, естонската и македонската држава имаа слична позиција
Како постсоцијалистички држави го почнуваа демократскиот и правниот развој
Денес Естонија го има десеттиот најдобар правен систем во светот
За 50 места е понапред од нашата земја

Извор: World Justice Project

Кари Гинтер, професор по Европско право на Универзитеот Тарту, Естонија: Напредокот беше тежок, судовите требаше многу да се унапредат, а адвокатите да научат нови вештини, но денес мислам дека луѓето можат да се чувствуваат безбедни. Политичката интервенција во судството е невообичаена.

Јанус Техвер, претседател на Естонската адвокатска асоцијација: Во принцип, правниот систем тука работи како што треба, и во најголемиот број стуации секој може да се потпре на него за заштита на своите основни права.

Тешко е дури да се замисли да се слушнат вакви зборови за македонскиот правосуден систем. Освен можеби кога некој си го истерувал својот интерес преку судовите, па ја фали нивната професионалност. Тие се среќните два проценти што на анкетите одговараат дека имаат целосна доверба во судството.

Судиите знаат да речат дека бројките се претерани и дека многу често се засноваат на впечатоците што граѓаните го имаат за судството. Ќе речат дека на анкетите одговара секој, без разлика дали имал директен контакт со судскиот систем, па во одговорот се води од општото располжение, а не од фактичката состојба.

Антоанета Димовска, судијка Основен суд Скопје 2: „Луѓето мислат дека ако одиш во суд ти треба да поминеш децении за да оствариш некакво право, а тоа ќе ви го кажат луѓе кои воопшто не стапнале во судот. Ние се уште во државата немаме релеванти анкети на корисници на нашите услуги. Има голем број на корисници кои што ќе ви кажат се задоволни. Судската постапка условно има некој минимум до кога треба да трае. Зато што странката по тужењето мора да ја добие тужбата за одговор, мора да му се даде време да даде одговор на тужба, мора на странките да им се остави минимум време да се подгодват за расправа, мора на секоја странка на која ќе и се достави поднесок да и се остави минимум време да одговори на тој поднесок, а сето тоа време се акумулира.

Странката да ја добие тужбата
Да даде одговор на тужбата
Да се подготви за расправа
Да одговори на поднесокот

Кои и да се причините, фактот е дека довербата ја нема. А кога во еден систем недостасува неговата основна состојка, тој станува слаб, и го слабее чувството на сигурност кај граѓаните. Создава ефект во кој тие живеат со мислата дека не се заштитени, дека се оставени самите на себе, и дека не можат да се потпрат на механизмите што ги плаќаат со своите пари, преку даноците.

Лејла Тутиќ, проектен координатор во Коалиција Сите за правично судење: Правната сигурност не е застапена кај граѓаните, првично баш заради нетранспарентноста на судовите. Веќе спомнав дека се чувствуваат посигурни, ете кога ќе има некој од надвор кој ќе ја следи постапката затоа што сепак сите анкети што ги правиме, сите мислења што ги добиваме од граѓаните се индивидуални перцепции.

Еден правен систем се потпира на начелото на поделба на власта. Тоа значи дека од една страна, не може Владата да му наложи на судството како да работи, но од друга, значи дека и таа има одговорност како да обезбеди услови и да создаде систем од правила со кои ќе може да се подобри состојбата.

Александар Видиновски, портпарол на Министерството за правда: Сакаме конечно да се врати довербата на граѓаните во судството која што несомнено е изгубена во минатите години. Сакаме човек кога ќе отиде на суд да знае дека во таа институција може да има доверба. Во нашата држава имаше многу слабости во минатото кои што ние сега се обидуваме да ги надминеме. Донесени се повеќе закони, кои ја регулират работата и на судството и на целиот правосуден систем и дополнително ќе се донесат, а со цел македонските граѓани да имаат поголема доверба и правдината да можат да ја истераат на суд.

Но, не секогаш постои отвореност за промени. Поради различни причини делот од системот што треба да се менува дава отпор. Не сака да се соочи со фактот дека има слабост, или не сака да прифати насоки што ги смета за мешање. Дури не сака ни да ги исполни сите свои обврски.

Лејла Тутиќ, проектен координатор во Коалиција Ситеза правично судење: Судовите и сами не се толку транспаренти како што требаат да бидат. Првично ќе го земам предвид начелото на јавност, значи кај нас начелото на јавност не се почитува толку во постапките како што треба да почитува и се почитува во ЕУ земјите. На пример судовите се уште немаат навика да примаат луѓе како јавност во судниците.

Довербата се потпира на знаење и искуство. Колку ќе им се верува на одредени процедури може да зависи од тоа колку луѓето ги разбираат. Затоа има и мислења дека недоволната доверба не е секогаш одраз на фактичката состојба.

Александар Видиновски, портпарол на Министерството за правда: Правосудството за жал секогаш е долу и во другите држави бидејќи сите граѓани не се задоволни од постапката, дали се осудени или не се осудени, меѓутоа една од главните причини, баш читав една британска студија, вели дека причина за тоа е што граѓаните не се доволни информирани на начинот со кој што функционира целиот правосуден систем, што е многу комплициран и сложен.

ДЕЛ 2: Бавната правда е неправда

Европска конвенција за човекови права:
Секој има право на фер и јавно судење во разумен рок од независен и непристрасен суд.
Пресуди од Европскиот суд за човекови права поради прекршување на ова право (2006-2016):
Против Естонија – 6
Против Р.С. Македонија – 58

Извор: Анализа на Европската комисија

Лејла Тутиќ, проектен координатор во Коалиција Ситеза правично судење: Доколку ги земеме предвид еве на пример јавно експлоатираните предмети, ќе може да забележиме дека тие навистина траат предолго. И луѓето тоа го гледаат. Веќе со години некои судски предмети немат судска ралешница.

Очигледно дека не е во прашање само до тоа дали граѓаните го разбираат правосудството. Тоа е навистина сложен и повеќеслоен систем за кој само добри познавачи можат да препознаат и да анализираат дали добро функционира или има недостатоци. Она што граѓаните можат да го видат, сепак, е дали има добри ефекти од неговото функционирање. Тоа не може да се скрие.

Еден од случаите што ја одбележаа минатата деценија по својата бавност и по последиците што тоа им ги нанесе на луѓето што се обвинети беше Змиско око. Во 2008 година над 70 луѓе што работеа на патарините беа обвинети за злоупотреба на парите што се собирале на патиштата. Навидум изгледаше едноставно – ако парите што требало да се користат за одржување на патиштата завршувале во нечии џебови, ќе се утврди дали обвинетите се виновни, ќе добијат казна ако треба или ќе бидат ослободени ако нема докази, а парите, ако биле украдени, ќе се вратат. Случајот се уште е далеку од завршување.

Мирослав Вујиќ, адвокат: Ние денеска после 14 години дојдовме на половина пат од тој предмет затоа што сега имаме првостепена пресуда кој што се уште не е правосилна. Jас реков дека никогаш нема да се заврши. И за жал изгледа дека тоа мое предвидување ќе се обвистини навистина.

Искусниот адвокат Мирослав Вујиќ е бранител на дел обвинети во Змиско око. Ова е случај, што според него, треба да биде лекција за целиот правен систем, дека со спектакли како масовни апсења нема да се подобри ниту функционирањето на правосудството ниту довербата во него.

Мирослав Вујиќ, адвокат: Тоа е последица на 14 годишно талкање по судовите, последица на тоа што некој сакаше во тоа време 2008 година да експериментира со масовни апсења, ете тоа ни се случува.

Масовните судења се ретки. Адвокатот Вујиќ вели дека во моментов најпознат пример е судењето против мафија во Италија каде што има околу 1.500 обвинети и голем број адвокати. Но тоа може да бидат исклучоци, во крајно специфични ситуации, и за такви предмети се прават посебни подготовки, се создаваат услови. Кога такво нешто се прави за случаи како неплаќање патарина, може само да се уништат многу животи.

Мирослав Вујиќ, адвокат: 14 години на семејни трагедии, таму имате проблеми во семејствата каде што имате починати луѓе, каде што на почетокот додека траеше уште мерката притвор имаше и самозапалување од еден сопруг на една обвинета која што беше таму, кој што почина подоцна. Значи тоа се трагедии кои што не може на тие луѓе никој нити да им ги врати нити да им ги надомести со никакви средства.

Добрата подготовка за секој посериозен случај е клучна, потврдуваат и естонските експерти. Професорот Гинтер е јасен – судот има обврска да ја процени сложеноста на предметот и да направи план.

Кари Гинтер, професор по Европско право на Универзитеот Тарту, Естонија: Треба да ги предвидите очекувањата. Што очекувате од судот? Колку брзо треба да се одвиваат случаите? Мислам, во сите случаи, дури и во помалите, ќе бидат потребни неколку месеци, дефинитивно. Но ако ги тргнете едноставните работи од масата за, да речеме половина годиа до година, веќе имате многу брз и напреден систем. И дефинитивно, да завршувате случаи за половина година е амбициозно, да постигнете таква спогодба и да работите да се оствари.

Естонија не создала ефикасно судство со тоа што одеднаш било одлучено тоа да ја подобри ефикасноста. Во тоа се вложуванни големи напори, пари и технологија.

Јанус Техвер, претседател на Естонската адвокатска асоцијација: Во изминатите десет години најголемите напори на Владата во врска со правниот систем беа фокусирани на неговата ефикасност. На способноста на системот да процесуира случаи во разумен рок. Секако овие напори се исплатеа. Времето што е потребно за еден правен случај да помине од почеток до крај се скрати, и ние сме меѓу лидерите во ЕУ според тоа колку време е потребно да се процесуира еден случај.

Но никогаш, дури и ако еден систем стане меѓу десетте најдобри во светот, не може да се каже дека работата е завршена и дека веќе нема што да се подобрува. Секој напредок си носи и свои последици. Така, инсистирањето на ефикасност создало загриженост дека одлуките ќе бидат брзи, но не и квалитетни.

Јанус Техвер, претседател на Естонската адвокатска асоцијација: Секогаш има еден вид натпревар меѓу квалитетот и ефикасноста. Да се најде вистинскиот баланс меѓу нив е секогаш тешко, и би рекол дека тоа е најважното прашање со кое нашата земја треба да се занимава сега и во иднина, како да најдеме вистински баланс меѓу квалитетот и ефикасноста.

Поголема ефикасност – ризик по квалитетот
Подобар квалитет – ризик од долги процеси
Баланс меѓу квалитетот и ефикасноста

Кривичните предмети за кои постојано се известува во медиумите се најчестата основа според која граѓаните што немаат многу допир со судството ги градат своите ставови за него. Оние што се соочиле со таканаречените судски лавиринти, пак, многу често заглавиле таму поради имотно-правни спорови. Уште еден симбол на бавност на системот и на несигурност дека може да се истурка правдата, за некој да може слободно и со сигурност да застане на својот личен имот. Ова се случаи кои често уриваат рекорди во траењето, кои траат со децении и се пренесуваат од колено на колено.

Антоанета Димовска, судијка Основен суд Скопје 2: Во 2000г наследив два предмета кои во тој момент, едниот имаше 33 години другиот можеби 32г, но и двата предмета дефакто не беа активни предмети туку беа предмети во прекин. А постапката може да се прекине поради смрт на странка и други причини што се во законот. Конкретно овие предмети, тоа беше поради смрт на странката, и се додека не се расправи оставнината, не може таа да се продолжи за да се види која странка дефакто ќе ја продолжи постапката.

Судијката Димовска е специјализирана за имотно-правни случаи и работи на нив низ целата кариера од две ипол децении. Укажува дека оваа материја е многу сложена и не зависи само од судијата или од судството, туку од целиот државен апарат што се занимава со имотни прашања, како и од дисциплината на луѓето да водат сметка за документите за својот имот. Вели – на суд завршува само тоа што не можело да се реши во катастарот.

Антоанета Димовска, судијка Основен суд Скопје 2: Некогаш за да утврдите состојба за една парцела ке треба да се премерат можеби десети парцели. За да се види дали има грешка, затоа што може и да нема грешка. Сега се прават дигитални мерења, порано биле поинакви мерењата. Некогаш самите граѓани и не сфаќат дека парцелата е таа истата и не е променета, но запишана е поинаква површина затоа што сега е поточно мерењето.

Докажувањето во овие постапки може да биде многу сложено. Затоа судијката препорачува граѓаните да водат повеќе сметка за документите, дури и ако не се вклучени во никаков процес, како купопродажба, наследство, судење и слично.

Антоанета Димовска, судијка Основен суд Скопје 2: Во една куќа ќе живеат пет генерации и нема да се разреши кој ја направил куќата и чија е. Некој од шестата генерација ќе има потреба тоа да го разреши, па замислете нешто ако траело 60г и се одолговлекувал еден предмет.. тоа не може да се очекува многу бргу да се разреши.Така што, многу аспекти влијаат на тоа колку ќе трае еден судски процес. Но, јас мислам дека и перцепција на граѓаните е за тоа дека траат судските процеси. Тоа е некоја перцепција општо која не целосно се гради врз основа на нашите услуги.

ДЕЛ 3: Пресврт или нов почеток

Независноста е клучниот збор во Европската повелба за фундаментални права
Правото на фер судење може да се постигне само со независни и непристрасни судови
Тие треба да се зацврстат со закон

За да се подобри и ефикасноста и квалитетот на правосудниот систем, потребна му е поддршка. Таа најчесто доаѓа од законите и од регулативата, како и од инвестициите во нови технологии, што ја олеснуваат административната работа. Ова се полиња на кои кај нас има уште многу потреба од подобрување. Но паралелно мора да се инвестира и во клучните луѓе.

Јанус Техвер, претседател на Естонската адвокатска асоцијација: Регулативата и технологијата сами по себе не можат да гарантираат добар правен систем, бидејќи секогаш има луѓе во системот што се трудат тој да работи. За да имаме гаранции дека системот правилно функционира, вредностите на поединците што го создаваат тој систем се од клучна важност.

Довербата е исклучиво однос меѓу луѓето. Таа не може да постои меѓу луѓето и машините, ниту меѓу луѓето и законите што ги нарекуваме систем. И кога се вели дека имаме доверба во системот, се смета дека им веруваме на луѓето што го градат и управуваат, а не на компјутерите што определуваат термини или чуваат податоци.

Кари Гинтер, професор по Европско право на Универзитеот Тарту, Естонија: Најтешката промена се луѓето. Да обучите нови луѓе да се вклучат или повторно да ги обучите старите. Ги имаме двата примери во нашиот систем, значи има луѓе што останале од порано и луѓе што се приклучиле. Но имавме успех и во реформирањето на постојниот пристап. Најтешкиот дел е да ги натерате луѓето да бидат отворени кон промена на нивните навики, во врска со различното сфаќање на правото, за тоа што е правото на Европската унија, и да ги поттикнете навистина да сакаат да соработуваат со судот на правдата.

Во изминатите години се создаде едно убедување дека сите проблеми во судството може да се решат со една чистка, односно значителна замена на постојниот кадар со нов. Такво искуство имала и Естонија на почетокот од својата независност во раните 1990-ти. Но тој процес прво мора да се направи внимателно за да не ги влоши проблемите, а второ, може да биде само основа за реизградба. Сам по себе не може да гарантира ништо. Чистката може да создаде само празен терен.

Првиот темел што треба да се постави е независноста. Таа се гарантира со Уставот и со законите, но и со нивниот општествен и материјален статус.

Кари Гинтер, професор по Европско право на Универзитеот Тарту, Естонија: Работата на судиите треба да се почитува и тие треба да бидат добро платени, бидејќи независноста на судијата е од круцијална важност. Значи треба да има сигурност на работното место, со задоволителна положба и плата, и независност, тоа е клучот. И, секако, на судиите им треба целата поддршка што може да ја добијат, како и обуки.

Сигурност на работното место
Задоволителна плата
Законски гарантирана независност
Поддршка и обука

Јанус Техвер, претседател на Естонската адвокатска асоцијација: Независноста во мојата земја е разумно добро гарантирана. Јас можам да бидам сигурен дека ако се појавам пред судија, дека тој судија не е под недозволено влијание од другите гранки на власта, или од компании, поединци, од што било, значи можам во разумна мера да бидам сигурен дека барем независноста е гарантирана.

Судиите и во нашата земја имаат високи примања, според македонските стандарди. Имаат и заштита на својата независност, што им ја нуди Уставот и законите. Основата е поставена, но сепак се чини дека нешто недостасува. Барајќи ја тајната состојка, мора да се вратиме назад, во образованието.

Мирослав Вујиќ, адвокат: Првите реформи треба да почнат и да започнат од Академијата за обука, таа е потребна секако, меѓутоа таму на младите идните судии да им се врежат одредени европски норми, норми за почитување на закон. Не дали се тие припадници на одредена политичка партија или ја имаат поддршката од нив, тоа е небитно, можеме ние кои сакаме да бидеме и во едната и во другата партија и непартиски луѓе.

Образованието не е важно само за да создава знаење, туку и за да создава вредности. За да се постигне тоа, естонската лекција е – мора да се почне од многу рано. Човекот треба да има изградени вредности уште пред да го почне своето правно образование што ќе му обезбеди место во правосудниот систем.

Јанус Техвер, претседател на Естонската адвокатска асоцијација: Не можам доволно силно да нагласам колку е голема важноста на образовниот систем во земјата целосно. Од најосновното ниво, би рекол од градинка, па се до нивото на доктор на науки во правната област, од витално значење е образовниот систем низ целиот процес на образувањето на една личност да функционира правилно и да создава добри вредности кај секого што го добива оразованието низ овој систем. Значи ова е од најголемо значење. Без луѓе со вистинските вредности, не можете да имате систем што функционира правилно.

Сите досегашни обиди со еден или два удари да се донесе правната држава, без оглед дали биле искрени или не, беа неуспешни. Ако може од нив да се извлече некоја поука, тоа е дека нема проблемите да ги решиме преку ноќ.

Мирослав Вујиќ, адвокат: Реформи во правосудството не се прават само на хартија. Тука ви е потребно реформи во менталитетот, во генот на одреден народ.

Александар Видиновски, портпарол на Министерството за правда: Ова не е институција да речeме, на пример како Град Скопје каде што ќе направите една улица ќе ги викнате новинарите ќе кажeте овaа улица е направена. И тука состојбата е веднаш подобрeна и видливa. Кај нас работите се многу покомплексни и резултатите од нашата работа се гледат на малку подолги патеки.

Градењето квалитетен и доверлив правен систем звучи како невозможна мисија. Така им звучела и на Естонците на почетокот, но почнале да го градат. Тоа што го имале како недостиг, го претвориле во предност.

Кари Гинтер, професор по Европско право на Универзитеот Тарту, Естонија: Најголемиот предизвик во Естонија беше што немавме ништо, мислам апсолутно ништо, и тоа беше многу тажен момент, бидејќи ако немате ништо, се чини дека вие треба да ги направите сите работи. Но, исто така можете да го сфатите тоа и како скок и да прескокнете повеќе фази во развојот. Естонскиот модел, она што ние го нарекуваме е-тигар, значи само да го прескокнете стариот дел и да скокнете кон иднината.

Важно е да престанеме да бараме магична формула со која ќе донесеме една одлука, ќе воведеме еден механизам, ќе смениме еден човек на клучна позиција, и тоа одеднаш ќе донесе видлива промена. Уште поважно е да почне да се гради правната држава, за да ја имаме во иднината, но на начин на кој граѓаните ќе бидат убедени дека работите се развиваат во вистинската насока и ќе можат да му веруваат на системот.