ДАЛИ ЛИЧИМЕ НА ЕУ: Способности и попречености

ЗЕМЈА НА СПОРЕДБА: СЛОВЕНИЈА

Ова не е приказна во која е важно какви емоции ќе предизвика. Не е најважно кој што мисли за делот од нас и од нашето општество што се соочува со попреченост. Предолго време зголемувањето на јавната свест се сведуваше на сочувствување. Но само со сочувство проблемите не се решаваат.

Елена Кочовска, здружение Полио Плус: „Поголемиот број општествени актери се уште гледаат исклучиво меѓу медицинскиот и милосрден поглед кон лицата со хендикеп. Но, организациите на лицата со хендкикеп веќе почнуваат да зборуваат за социјалниот модел на прашањето на хендикеп и добро е што во последно време се повеќе и повеќе овој пристап е актуелен како модел на човекови права.

Начинот на кој што општеството ги доживува оние од нас што имаат попреченост треба да се трансформира. Конечно треба да се сфати дека тие не се луѓе што треба да бидат згрижени, туку луѓе што треба да се оспособат за да се грижат самите за себе. Таа трансформација не се прави преку кампањи, туку преку реално обезбедување можности.

Потребен е поголем ангажман и поголема поддршка за да се остварат законите и плановите напишани на хартија. Не заради сожалување, или заради солидарност, туку затоа што тоа е човеково право.

„Дали личиме на ЕУ“ е прашање што по својата важност го надминува прашањето дали и кога ќе станеме членка на ЕУ. Тоа е прашање на можности и стандарди што овозможуваат подобар живот. На ангажманот на државните институции и на општеството во градењето подобро утре. Европа не треба да ја гледаме како симбол на совршенство, туку како симбол на желбата за усовршување. На желбата секој да ги ужива своите фундаментални права. „Дали личиме на ЕУ“ значи дали го заслужуваме епитетот „европски“, кога зборуваме за правата на човекот и на граѓанинот.

ДЕЛ 1: Згрижување наместо оспособување

Член 1 – Човековото достоинство мора да се почитува и да се заштити
Член 15 – Секој има право да се вработи и да си избере професија
Член 26 – Лицата со попреченост имаат право на мерки со кои се обезбедува нивната самостојност, општествена и професионална интеграција, и учеството во јавниот живот

Европска конвенција за фундаментални права

Игор Шаиновски, продавач на магазинот Лице в лице: „Како самостоен млад човек сакам да кажам дека сакам да работам, да создавам и да креирам и да кажам дека можам и сам да се гледам себе си. Тоа ми е најголемата цел. Со ова научив како се живее“.

Има ли човек што не го сака тоа? Целиот наш живот е подготовка да бидеме свои, самостојни, реализирани, успешни. За некои, оваа подготовка завршила многу рано. Речиси пред да почне. Поради инвалидитетот, институциите решилe дека нема потреба лицата со попреченост да се надградуваат на ист начин како другите, туку во посебни услови. Поточно, да бидат згрижени наместо оспособени.

Елена Кочовска, Полио Плус: „Во нашата заедница заради медицинскиот, религискиот, милосрдниот пристап, голем дел од лицата со хендикеп немаат завршено ниту основно училиште. Ние како организација се трудиме, ги убедуваме и ги мотивираме лицата со хендикеп да дозавршат барем основно образование. Меѓутоа и тука наидуваме на препреки затоа што пристапноста не е решена во самите училишта, нема сервиси за подршка, а и плус се плаќа.

Работите се менуваат. Со ратификувањето на Конвенцијата за правата на лицата со хендикеп, државата и сите општествени актери имаат обврска да го промовираат ова прашање од аспектот на човековите права. Секој што продолжува да го практикува или да го шири медицинскиот пристап кон ова прашање практично ги повредува правата на оние од нас што се со попреченост.

Уште одамна поединци и здруженија водат борба за независност. Промената на перцепцијата што е потребна е хендикепот да се бара во институциите, во системските пропусти и во погрешната поставеност. Да се бара во причините поради кои и по 30 години независност се уште зборуваме за пристапни рампи и за пречки во секојдневното движење. Со години тие укажуваат дека околината е таа што ја прави попреченоста, не тие самите. Тие се само обични луѓе како сите други, кои не сакаат да се одлучува во нивно име во замена за згрижувањето.

Љуљета Адеми, вработена во кабинетот на претседателот на РС Македонија: Би се надоврзала со една камања што ja имавме пред неколку години со невладини организаци: „Ништо за нас, без нас“. Значи, не можете да очекувате да работите на конкретна проблематика без да имате дирекно вклучени лица за таа проблематика, луѓе што живеат со тој проблем.

Вклучувањето на лица со попреченост на политички функции беше табу. Љуљета Адеми се обидува да го скрши тој мраз. По искачувањето планински врвови, тргна и кон политичките врвови. Да застане до нив и да покаже дека луѓето со попреченост се тука, и можат да учествуваат и во водењето на државата.

Љуљета Адеми: Се нагласува потребата да се има предвид таа вклученост да биде конкретна таму и сега. Не само да зборуваме за категоријата лица со попрешеност постојано, а во реалноста тие да не постојат, да не ги гледаме.

Колку личиме на ЕУ на ова поле? Словенија, една од најнапредните нови членки на Унијата, уште од 1991 година почнала развојна стратегија за заштита на лицата со попреченост со која на ова прашање му пристапила со концептот на човекови права наместо со медицинскиот концепт. Биле утврдени приоритетите: здравствена заштита, образование, вработување, социјална поддршка, правна заштита… Уште тогаш важел принципот „ништо за нас без нас“. Сите учествувале во подготовките – и лицата со попреченост, и експертите, и државните власти. Главната цел уште тогаш била – остварување на правото за самостоен живот.

Мира Потокар, директорка на компанијата Желва, Љубљана: Мислам дека словенечкото општество позитивно гледа на инвалидите…

Желва е посебно претпријатие кое почнало во 1991 со тројца вработени, а денес има 267, од кои половината се лица со различна попреченост. Извршува комунални и други услуги за јавните установи и за други компании. Мотото на претпријатието е дека за секого може да има работно место, тоа само треба да се приспособи.

Мира Потокар: Прилагодувањето на работните места се одвива така што сите работни места се прилагодени да можат да ги користат и здравите работници и инвалидите… Имаме вработени и со ниско и со високо образование, сите имаат можности за развој на кариерата на ист начин како и здравите работници, тука не правиме разлика.

ДЕЛ 2: Можности без можности

Факт 1: Стапката на невработеност во земјава за 10 години (2010-2020) падна од 33 на 17 отсто.
Факт 2: Стапката на невработеност кај лицата со попреченост беше и остана 50 отсто.
Факт 3: Се трошат по 3-4 милиони евра годишно, а досега се вработени 2-3 илјади лица со хендикеп.

Елена Кочовска: Ако вие имате 20% од вкупното население со некаков вид на хендикеп, не може да имате само 3000 вработени од 2000 година до сега. Каде се лицата со хендикеп? Зошто не гравитират на пазарот на труд?

Законот со кој треба да им се овозможат подобри услови на лицата со попреченост за да најдат вработување и самите да си обезбедат егзистенција е донесен во 2000 година, а почнал да се применува во 2001 година. Надлежна за неговото спроведување и за раководење со парите што се трошат за оваа намена е Агенцијата за вработување.

Валентина Георгиева, Агенција за вработување: „Согласно овој закон, се предвидува да се доделуваат средства по неколку основи, и тоа по основ на вработување на невработени инвалидизирани лица. За што се доделува средства со износ од 20 просечни плати, нето плати, исплатени во РСМ, една година пред вработување на лицето. Потоа се доделуваат средства за адаптација на работно место, во износ до 100.000 ден. Треба да се адапттира просторот, работното место на кое што ќе работи тоа лице.

Ако се бараат причините зошто и покрај поволните услови процентот на вработени лица со попреченост упорно стои во место, патот ќе не одведе кон два познати феномени – градење од покривот надолу и воведување мерки за на хартија. Основен услов за некој да биде вработен е да знае нешто да работи. Знаењата и вештините за работа се стекнуваат во образованието. Кое што повеќето го немаат.

Валентина Георгиева, Агенција за вработување: „Околу 60 проценти од вкупно невработените лица односно 916 лица се без образование или со незавршено основно образование. Значи комбинацијата на лица без образование со лицата со попреченост е најтешко вработлива категорија на лица“.

Елена Кочовска: „Пазарот на трудот си е пазар кој што има свој принципи на работа и таму не важи дали си со хендикеп или не си“.

Нискиот степен на образование на лицата со попреченост се должи на застарениот медицински пристап, кога тие биле гледани како лица за кои други ќе се грижат, па затоа нема потреба тие самите да се образоваат или да стекнуваат знаења и вештини. Тој е резултат и на непристапните училишта и на паралелниот систем за образование на овие лица. Резултат на цел еден светоглед што ја нагласувал нивната различност, поради која многумина ја губеле и желбата да се образуваат, сметајќи дека залудно ќе се трудат да постигнат нешто во светот на оние што не се соочуваат со истите физички бариери како нив.

Љуљета Адеми: Зборуваме за лица што се движат со бел стап, со оштетен винд, лица што се движат со количка. Можеби имат пристапност на почетокот на зградата, па потоа влегувате, мезанин, неколку скали и.. ја губите смислата.

Ова значи дека државата две децении има закон што може да го искористат само дел од луѓето на кои им бил наменет. Остриот пресек од политиките на згрижување во политиките на почитување на правата не оставил никаков простор за адаптација. Одеднаш, луѓето што не биле подготвувани за новиот систем се нашле затекнати во него. Немале многу избор освен да останат во стариот систем.

Во Европската конвенција е нагласено дека лицата со попреченост немаат само права, туку и право на мерки со кои ќе ги остварат своите права. Тоа е темелот што недостасувал кога сме почнале да го градиме покривот на системот за заштита на нивните права. Тој темел се уште недостасува, а покривот лебди.

Дарја Завиршек, професорка на Универзитетот во Љубљана: Една од првите и најважни работи што се случија во Словенија е што донесовме закон за лична асистенција. Овој закон почна да се имплементира од јануари 2019 и беше навистина голем пробив бидејќи тоа е единствениот начин на кој луѓето со потешкотии и со попречености можат да живеат независно. Но една од работите што се случија кога се имплементираше законот за личен асистент, а што не ги предвидовме, беше дека голем број родители станаа лични асистенти. А тоа не беше, тоа не е смислата на целата работа. Бидејќи независното живеење подразбира дека лицето со попреченост ќе добие поддршка со која таа или тој ќе може да постигне нешта што поинаку не би биле можни. На пример да оди на универзитет, да оди заедно со некого на работа, или да свири музика и други нешта.

Во Словенија нема еден, туку девет закони со кои што се штитат правата на лицата со попреченост. Тоа создава потреба од соработка и ангажман на многу институции заедно. Едно од основните начела според кои се водат политиките е дека ова не е хомогена група. Потребите не им се исти, и пристапот мора да биде различен за сите. Тоа важи и на ниво на целата држава, и на ниво на една фирма.

Сехад Бајровиќ, лице со попреченост, работник од Желва: „Првиот услов е добра логистика. Тоа е цел процес. Добар менаџер, директор, добар шеф на терен, кој знае да работи со инвалиди. Имаме разни видови инвалиди. Имаме луѓе што се помалку способни и работат како тие што се способни.

Работи со оштетен слух и комуницира со колегите на писмено. Кон колегите со различен инвалидитет фирмата постапува различно.

Сехад Бајровиќ: Ние сме инвалиди секој со своето и се надополнуваме еден со друг. Бидејќи треба да се заврши целта.

ДЕЛ 3: Алка во синџирот

Клучното прашање не е како живеат лицата со попреченост
Клучното прашање е дали институциите се посветени на граѓаните
Остварувањето и заштитата на човековите права е највисока обврска
Таа не може да зависи од „можности“, „услови“ или од „политичка волја“

Успешните примери покажуваат дека се исплатува да се вложува во подобрувањето на условите за самоодржливост на лицата со попреченост.

Валентина Георгиева: „Тие многу брзо се вклучуваат во социјалнит живот, а со тоа имаат и свои финансики средства и веќе се охрабруваат да создаваат и свои семејства и да се осамостојуваат во својот живот“.

Трансформацијата што се гледа кај луѓето е голема. Тие имаат ангажман, одговорност, должности, цели, многу поисполнет живот од порано.

Игор Шаиновски, Лице в лице: Јас работам за да имам стаж и да можам да придонесувам во домашниот буџет. Помагам со мојата плата. До сега имаме добар живот и мислам дека и понатаму ќе работам да можам да дојдам до уште подобра работа

Добрите примери се корисни за правење симпатични медиумски приказни. Тоа што не треба да го заборавиме е дека секогаш кога се раскажуваат овие приказни, од другата страна има некој што ќе се запраша: а што е со мене? Дали и јас имам право на сето ова? Зошто јас се уште не сум го добил тоа?

Сехад Бајровиќ: Државата е прва, државата мора да обезбеди услови. Тука во Словенија е солидно. Врв е државата, па заводот, па службите за советување што ни помагаат за оспособување.

Водењето политики со кои се создаваат инспиративни примери не е доволно. Уште помалку, кога тоа го прават невладини организации или други субјекти освен државата. Колку една држава ги почитува правата зависи најмногу од тоа колку напори, средства и сеопфатни мерки таа вложува во остварувањето на тие права без да биде приморана на тоа. Без да и зависи резултатот од изборите од тие мерки. Без да мора да дава отчети кон меѓународните организации и институции кон кои се обврзала. Едноставно, да ги спроведува затоа што треба да се спроведат, и да ги менува и надградува за да постигнат подобри ефекти. А има уште многу што може да се направи.

Елена Кочовска: „Најголем работодавач ни е државата. Прашање е зошто ги нема лицата со хендикеп во јавната администрација, ниту како општи работници ниту пак како директори. Тоа е сериозно прашање. Зошто државата не ја отвори својата врата за лицата со хендикеп, и нека си ги земе субвенците. Најчесто државата топката ја фрла во приватниот сектор, меѓутоа својот двор никако да го отвори за лицата со хендикеп и ова ќе треба да се промени целосно.

Без решавање на образовниот јаз, нема да се надмине јазот во вработувањето. Без индивидуализиран пристап, не може да се исполнат условите за секого. Без сеопфатни политики на сите институции, нема да има квалитетни решенија. Тоа ни го покажува европскиот пример. Тоа покажува колку личиме на ЕУ.

Како што секој синџир е силен колку неговата најслаба алка, така и секое државно и општествено уредување е силно колку што се вложува да им служи на сите подеднакво. Политиките кон лицата со попреченост и нивното спроведување не може да се гледаат како однос кон една посебна категорија луѓе, туку кон луѓето воопшто. Повредата на нивните права е повреда на правата на сите нас. Сите имаме потреба правата да ни бидат гарантирани, заштитени и остварени.